Nhiều người ta thường
lầm lẫn danh từ “nên người” và “làm nên”.
Một người làm ăn buôn
bán được một món tiền to, sắm nhà, tậu xe, được hàng xóm trầm trồ đưa làm mẫu dạy
cho con cháu: “Nó cũng bằng tuổi bây mà xem, người ta đã nên thân với đời”.
Vâng, người ấy đã làm nên với đời thật, song có thể bảo người ấy đã “nên
người” chăng, nếu phần trí thức của họ là miếng đất hoang vu hoặc phần tâm
đức của họ là một vũng sình lầy?
Có một bác sĩ du học ở
ngoại quốc mới về quê. Cha mẹ đến mừng cho đứa con đã nên thân với đời. Nhưng
nếu người bác sĩ ấy mang thân xác vè quê mà chỉ còn một lá phổ, thử hỏi có thể
bảo ông ta đã nên người chăng?
Một nhà văn đã làm nên
một sự nghiệp văn chương. Nhưng nếu nhà văn ấy sống cuộc đời bê tha, vô liêm
sỉ, lợi dụng chút tài hoa lừa dối bạn bè cùng những người hâm mộ, có thể bảo
nhà văn ấy đã xứng đáng làm người chăng?
Một người chỉ làm nên
ở một điểm hoặc một phần nào, thí dụ về chức nghiệp hay về tiền bạc, còn những
phần khác lại khiếm khuyết hay hư hỏng. Những người như thế, dù tài năng hay
địa vị họ đến đâu, cũng không thể bảo họ đã nên người, một người xứng đáng làm
người với tất cả ý nghĩa của nó.
Có thể nói một người
đã nên người là khi họ biết làm phát triển con người họ một cách điều hòa và
đầy đủ về tất cả những phương diện: thể chất, trí thức, tâm đức và xã hội.
Một người toàn diện là
một người có một thân thể tráng kiện, một khối óc sáng suốt, một lý tưởng phấn
đấu.
Người ấy không phải là
y sĩ, nhưng cũng biết cách giữ gìn sức khỏe, phòng ngừa bệnh tật, biết chọn
thức ăn, biết cách cầm máu, biết làm hô hấp nhân tạo, biết phép nuôi con.
Người ấy không phải là
lực sĩ, nhưng có thể cử tạ vài mươi cân, mang bao bị trên vai, đi bộ đôi ba
chục cây số, có thể ở ngoài trời giữa đồng mà không sợ trúng cảm gió, có thể,
nếu cần, thức liền hai ba đêm để làm xong một công việc mà không ốm đau, có thể
nhảy xuống sống cứu người sắp chết đắm.
Người ấy không phải là
thi sĩ, nhưng rất có thể cảm thông cái Đẹp của vũ trụ cũng như cái khổ của nhân
loại. Tim họ có thể hòa nhịp với những khúc nhạc của gió chiều dạo trên lá
trúc, cũng như đôi khi họ cũng nhỏ như những giọt nước mắt không đâu để khóc thay
cho thiên hạ.
Người ấy không phải là
chiến sĩ, nhưng họ rất hiểu về luật Sắt của Tạo vật: Luật chiến đấu. Họ chiến
đấu để chinh phục con người của họ, chiến đấu chinh phục cuộc đời.
Biết rõ giá trị cần
lao và của sức cố gắng, họ dám liều lĩnh nếu cần liều lĩnh. Thành công, họ
không vênh váo, vì họ biết đó là kết quả rất tự nhiên của sự cố gắng. Bị ngã
quỵ, họ không sờn lòng, vì họ rất yêu đời, tin ở đời, tin ở sự tiến bộ không
ngừng của nhân loại… vì họ biết rằng chỉ có những người không làm gì cả mới
không thất bại.
Người ấy dù là một tay
thợ hay là một người làm công cũng có một giá trị trong xã hội. Vì chỉ có nhân
phẩm mới đáng làm tiêu chuẩn để đánh giá một người.
Và trong xã hội nào,
người ta cũng cần đến những người ấy. Thời xưa, ông Diogène xách đèn giữa thanh
thiên bạch nhật để đi tìm một người; ở thế kỷ thứ 19, ông Jouffroy đã thốt
tiếng than: “Chúng ta thiếu người”. Phải chăng là những người như thế?
Có bạn sẽ bảo: Đó là
người lý tưởng trong tiểu thuyết! Không, đó là một người chúng ta có thể chung
đụng hàng ngày.
Đó là hạng người mà
nền giáo dục có phận sự hun đúc. Vì có ai tự nhiên mà nên người, song người ta
trở nên người nhờ sự giáo dục khôn ngoan và hợp lý.
Ngày xưa, người học
trò tốt là người có trí nhớ deo dai, có thể trả thuộc lòng cho thầy nghe những
bài học thường khi vô dụng.
Ngày xưa, đứa con
ngoan là đứa con nhu mì, thiệt thà, nước da trắng như bột, thích sống quanh
quẩn trong gai đình.
Ngày nay, với đời sống
hoạt động cần nhiều tranh đấu, muốn nên người, muốn sống với tất cả ý nghĩa
thực của cuộc đời, người bạn trẻ phải được hun đúc theo một lề lối giáo dục
mới. Vì “giáo dục một người là gì? Phải chăng là rèn tập cho họ có thể đối
đầu với mọi hoàn cảnh”.
Đương nhiên, dù xưa
hay nay cũng thế, người tốt là người biết nhân, lễ, nghĩa… Song với cuộc sống
đầy tranh đấu hiện nay, là một người nết na, nhu mì chưa đủ, phải là người quả
quyết, đầy tự tin; là người hiền đức chưa đủ, phải là người hoạt động, đầy nghị
lực; là người biết lo tròn bổn phận chưa đủ, phải là người có nhiều sáng kiến
để làm hơn bổn phận của mình phần nào; là người có thiện chí chưa đủ, phải là
người có nhiều ý chí…
Những giá trị cũ không
phải hoàn toàn bị phá giá, nhưng chúng ta phải thừa nhận thêm những giá trị
mới. Và chúng ta hãy thử tìm một con đường giáo dục mới…
